Ο Έρωτας στον Αστερισμό
του Ιοβόλου
Το Σώμα και οι
Κυβερνομηχανές σε Βάθος Χρόνου
ή Πώς ο Φόβος
φυλάει την κοινωνική κινητικότητα
του Τάκη Μπαστέα*
Χρησιμοποιούμε όλοι τη λέξη «μικρόβια» χωρίς
ποτέ μας να τα έχουμε δει. Το συγκεκριμένο παράδειγμα από τη σημειολογία που
παραπέμπει στη σχέση σημαίνοντος-σημαινόμενου, έφερε στο νου μου ένα
περιστατικό της εφηβείας μου.
Ήταν η σχολική χρονιά 1972-73. Οι πρώτες μας
συνειδητές και απενοχοποιημένες κοπάνες, τα πρώτα μας τσιγάρα, το πρώτο ερωτικό
φιλί. Ένας από τους πιο συχνούς χώρους παροχής ασυλίας ήταν ένα υπόγειο
μπιλιαρδάδικο στο Τέρμα Πατησίων. Ένα από τα χαρακτηριστικά του μαγαζιού ήταν
το jukebox που έπαιζε σχεδόν αποκλειστικά τραγούδια του Διονυσίου και εμβόλιμα, έτσι
για να σπάει η μονοτονία, κάποια τραγούδια του πρωτοεμφανιζόμενου τότε Δ.
Μητροπάνου («Άλλος για Χίο τράβηξε», «Η Σούστα πήγαινε μπροστά»). Αυτά σε βαθμό
πλύσης εγκεφάλου. Ο ιδιοκτήτης ήταν ένας χαμηλών τόνων τριαντάρης, λιγομίλητος,
που έμοιαζε να απολαμβάνει τη βραδύτητα των κινήσεών του, λες και ήθελε να
«τρενάρει» το χρόνο. Μάλλον από βαριεστημάρα που είχε γίνει στυλ, παρά για να
προσδώσει κάποια αίσθηση μεγαλοπρέπειας ή ναρκισσισμού. Κάποια μέρα στην παρατήρησή μου ότι ο συγκεκριμένος τύπος δεν κοιτάζει
ποτέ και κανέναν στα μάτια, ένας συμμαθητής πρόσθεσε υποτιμητικά: «Έλα μωρέ, με
το βλογιοκομμένο ασχολείσαι;». Εκείνη τη στιγμή κατάλαβα τι σημαίνει η λέξη.
Μια λέξη που εκείνη την εποχή ακουγόταν συχνά και που δεν είχε τύχει να την
συνδέσω με κάποιο παράδειγμα, όπως π.χ. για το «σκαμμένο πρόσωπο» ή τη «δύσκολη
εφηβεία». Από τη λέξη, μέσω της εικόνας, στη σημασία.
Σώμα και Κοινωνικός
Στιγματισμός
Κάπως έτσι, λοιπόν, «βγήκανε οι βλογιές» στον
προσωπικό μου κατάλογο των στιγματισμένων: «Κουμμούνια», «αδελφές», «σύκα», ο Μπούκαλος
(clochard-θυμόσοφος σε χωριό της Εύβοιας που τα αλάνια όταν δεν πετροβολούσαν τον
ξεφώνιζαν, τραβώντας την πρώτη συλλαβή), οι γύφτοι, οι βάζελοι, τα χανούμια,
και τα αρούρια πριν γίνουν γαύροι. Σήμερα, πενήντα χρόνια μετά, καθώς φέρνω με
συμπάθεια στη μνήμη μου την εικόνα του «αλαφροΐσκιωτου» Μπούκαλου, παρατηρώ ότι
η φωνή του μου θυμίζει τον τρόπο ομιλίας του Δ. Καταλειφού στον «Θεόφιλο» του
Παπαστάθη. Στην μετά το AIDS εποχή, όπου οι δεινοπαθούσες «αδελφές» αναγνωρίζονται σαν
ιδιαίτερη κοινότητα με το ουδετεροποιημένο χαϊδευτικό «GAY» και τα «πρεζόνια» με το κάπως πιο επίσημο «χρήστες
ουσιών», η εξοικείωσή μας με τους ιούς μοιάζει αναπόφευκτη.
Οι ειδικοί άρχισαν τώρα να μιλάνε για
κατάργηση της χειραψίας και για εμφάνιση νέων επιδημιών κάθε σαράντα χρόνια.
Πρέπει, δηλαδή, να μάθουμε να ζούμε εκτός των σεισμών και με τις επιθέσεις των
ιών, ορατών τε και αοράτων. Όσο το «στίγμα» γενικεύεται ή μετριάζεται, τόσο θα
εξοικειωνόμαστε με την απειλή του «μιάσματος». Τόσο, ώστε εκεί που κάποτε θα
έλεγαν «καλά να πάθει ο κύναιδος», σήμερα συγκαταβατικά τον αποκαλούν
«οροθετικό» (politically correct).
Οι ενδείξεις ότι το σώμα αποτελεί τον τελικό
αποδέκτη της βίας είναι πολλές. Στόχος των «πολιτικών μέτρων» είναι πάντα ο
καταναγκασμός του σώματος και κύριο μέσο σωματικού καταναγκασμού είναι η ποινή
σε φυσικό ή συμβολικό επίπεδο (το κούρεμα με το στανιό, βίαιο σε όλους τους πολιτισμούς,
αποτελεί είδος τιμωρίας). Παράλληλα, οι μέθοδοι και οι πρακτικές της
«στιγματοποίησης», αποτελούν από την αρχαιότητα μια ακόμα κατηγορία κοινωνικών
– ταξικών διακρίσεων. Χωρίς την κατάληξη της θυσίας που έχουμε στο «εξιλαστήριο
θύμα» δηλαδή το «κάθαρμα», αυτό που επιφέρει τον καθαρμό στην κοινότητα, ο
«στιγματισμένος» περιθωριοποιείται ή καταδικάζεται να ζει στην περιφρόνηση. Οι αιτίες
και τα σημάδια του κοινωνικού αυτού αποκλεισμού αφορούν α) μη προνομιούχα
καταγωγή (π.χ. μαυριδερός), β) ελαττώματα σωματικά (καμπούρης, ξεδοντιάρης) και
γ) σημάδια από βαριά εργασία, φτώχια ή ασθένειες (AIDS, λεπρός, βλογιοκομμένος, κ.ά.). Σε κάποιες κοινωνίες η
σφραγίδα της ταξικής διαφοράς αποτυπώνεται έντονα στο σώμα: οι δούλοι ήταν
σκυφτοί και οι εργάτες σκουρόχρωμοι. Ο Σοβιετικός στρατός, σε αντίθεση με τον
Θίερσο που αναγνώριζε τους εργάτες της Παρισινής Κομμούνας από τους ρόζους στα χέρια,
απελευθέρωνε τους Έλληνες αιχμαλώτους που είχαν δουλεμένα χέρια κατά τον
αποκλεισμό της Σοβιετικής Ένωσης, τα πρώτα χρόνια της Επανάστασης.
Ο στιγματισμός γενικεύεται στα αντικοινωνικά
άτομα, στους ψυχασθενείς, περιθωριακούς, «απόβλητους», ομοφυλόφιλους κ.ά. γιατί
κατά τον 19ο αιώνα, κατέτασσαν τις κατηγορίες αυτές στην αρρώστια.
Όταν το σώμα στιγματίζεται γίνεται «δακτυλοδεικτούμενο», δηλαδή
αντικειμενοποιείται, και με αυτόν τον τρόπο ελέγχεται. Οι διαφορές
χρησιμοποιούνται για να σηματοδοτήσουν την κοινωνική ιεραρχία (βλ. Σωτήρης
Δημητρίου: η εξέλιξη του ανθρώπου: Γλώσσα – Σώμα). Από τη στιγμή που το άτομο
«βαφτίζεται» με την ψυχιατρική ή άλλη ετικέτα στιγματισμού «γρήγορα χάνει την
πραγματική του ταυτότητα, η οποία αντικαθίσταται από αυτήν που υποδηλούν τα
στερεότυπα» (βλ. Βερσή Μ.: «Η Ψυχιατρική Διάγνωση-Ετικέτα: Ένας Ακόμη
Μηχανισμός Κοινωνικού Αποκλεισμού»). Όταν η κοινωνική τάξη είναι άκαμπτη, το
μερίδιό του στη ζωή θεωρείται δεδομένο. Έτσι, το σώμα μοιάζει να «σέρνει τη
μοίρα του» ή δεν του αναλογεί κανένα μερίδιο (άμοιρο κορμί, κακομοίρης, χαμένο
κορμί, κ.ά.).
Ο Αμερικανός κοινωνιο-ψυχολόγος, Erving Goffman, που μελέτησε το
Στίγμα από τη δεκαετία του 1960, παρατήρησε ότι το συναντάμε σε όλες τις κοινωνίες
που θέτουν κανόνες ταυτότητας για να ασκούν έλεγχο. Σε αυτές στιγματίζεται
όποιος παρουσιάζει αποκλίνουσα ή μεταβαλλόμενη ταυτότητα σε σχέση με εκείνη που
η άρχουσα τάξη ορίζει ως «φυσιολογική». Έτσι, όμως, αποκλείονται και οι
μειονότητες από το πεδίο του ανταγωνισμού, οι οποίες συνωστίζονται σε
καθορισμένους και ελέγξιμους χώρους. Το κοινωνικό περιβάλλον, η πολεοδομία και
γενικότερα ο χώρος αποτελούν προϋποθέσεις για τη διαμόρφωση τόσο της σωματικής,
όσο και της ψυχικής ταυτότητας. Ο Σ. Δημητρίου αναφέρει επίσης, ότι σε κάποιες
περιπτώσεις το στίγμα μπορεί να λειτουργήσει δημιουργικά, ως έμβλημα συνοχής
και αντίστασης. Την περίοδο της αποικιοκρατίας, τα πιο «ευήκοα ώτα» που
συνάντησαν οι Ιεραποστολές ήταν οι παρίες, οι απόβλητοι και τα πιο
στιγματισμένα ή περιθωριοποιημένα τμήματα του πληθυσμού. Στην εποχή του
Ρομαντισμού η φυματίωση έγινε μόδα από όσους αμφισβητούσαν τους κοινωνικούς
κανόνες.
Το Παρελθόν των Ιώσεων
Ήδη, από την εποχή των πυραμίδων στην αρχαία
Αίγυπτο, όπου ο ιός της φυματίωσης βρέθηκε στις μούμιες των Φαραώ, από τον λιμό
των Αθηνών (μορφή τυφοειδούς πυρετού) που περιγράφει ο Θουκυδίδης κατά το
δεύτερο έτος του Πελοποννησιακού Πολέμου (ονομάζεται και «σύνδρομο Θουκυδίδη»),
την έκρηξη της πανώλης κατά το τέλος του Μεσαίωνα, η νόσος της πατάτας που
αποδεκάτισε τον μισό σχεδόν πληθυσμό της Ιρλανδίας, η φυματίωση τον 19ο
αιώνα, ο ιός της ευλογιάς, το AIDS, ο Έμπολα κ.ά. για να
αναφέρουμε μόνο μερικές από τις επιδημίες που ταλαιπώρησαν αμείλικτα κατά
καιρούς κοινωνίες και πληθυσμούς, εάν
δεν αποτέλεσαν αφετηρία για κοσμοϊστορικές αλλαγές, είναι βέβαιο πως επηρέασαν
σε μεγάλο βαθμό κάποιες σημαντικές εξελίξεις. Σε αρκετές περιπτώσεις και
ιδιαίτερα κατά τον Μεσαίωνα, οι επιδημίες αυτές έδωσαν τροφή στην κυρίαρχη
ιδεολογία να διασπείρει μία σειρά από δεισιδαιμονίες για την προέλευση της
νόσου (θεία βούληση, δοκιμασία, θεία δίκη, θεομηνία, τιμωρία κ.ά.), ενώ μετά
την «αποδημία» της νόσου, τα σημάδια της στις επερχόμενες γενεές αποτέλεσαν
αντικείμενο στιγματισμού, προλήψεων και προκαταλήψεων. Από την Αναγέννηση και
μετά το «πάσχον σώμα» (του Κυρίου) και η εικονογραφία του λειτούργησε ως
παραμυθία και παρηγοριά για τους αναξιοπαθούντες και κατατρεγμένους. Παρά, όμως,
το παρηγορητικό του θέματος ο διαχωρισμός του ανθρώπου σε ψυχή ή πνεύμα από τη
μια και σε σώμα από την άλλη θα βαθύνει, αντανακλώντας για ακόμα μια φορά τις
σχέσεις παραγωγής μέσα από τον κατακερματισμό εργασίας. Η ψυχή θα παραμείνει,
σχεδόν μέχρι και τις μέρες μας, το ευγενές μέρος που ανήκει στην ανώτερη
υπερβατική σφαίρα, ενώ αντίθετα το σώμα είναι το ευτελές που ανήκει στον φθαρτό
κόσμο (σαρκίο, κρέας, τομάρι κ.ά.). Ο Χριστιανισμός μπορεί να αναγνώρισε την
ψυχή σαν στοιχείο όλων των ταπεινών, δεν παρέλειψε όμως να υποβιβάσει και να
καταδικάσει το σώμα (όπως άλλωστε και τη φύση) σαν κάτι το μιασματικό, το
ακάθαρτο και το διονυσιακά ζωώδες. Είναι η περιοχή των ενστίκτων, των παθών,
των διαταραχών και γενικά κάθε άξιου να στιγματιστεί, αφού όντως κοντά στη φύση
παραμένει ο φορέας καθετί «ανορθολογικού» και παρορμητικού. Μία μεταφορά της
ανθρωπολογικής διχοτομίας πολιτισμός ή κουλτούρα/φύση, που συγκαλύπτει
παράλληλα τις σχέσεις εξουσίας, όπου το πνεύμα/σώμα αντιστοιχεί στο Δύση/Άλλοι
τριτοκοσμικοί κλπ. ή ακόμη λευκός/ιθαγενείς έγχρωμος κ.ά.. Παραφράζοντας τον
Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες, «ο κόσμος ήταν τόσο νέος, ώστε και τα πράγματα
διεκδικούσαν ακόμα το όνομά τους».
Κορωνοϊός: Η Επόμενη Μέρα
Μετά από αυτές τις διευκρινίσεις πάνω στο σώμα, τον κοινωνικό στιγματισμό και το
παρελθόν των ιώσεων, θα περάσουμε στην επόμενη του κορωνοϊού ημέρα. Πιο σωστά,
θα έπρεπε να μιλάμε για εποχή πανδημιών, αφού αυτό που φάνηκε να συνέβη ξαφνικά
και απρόσμενα (κάτι όπως στα «Πουλιά» του Χίτσκοκ) δείχνει από τη μία την
έλλειψη μέτρων και υποδομών και από την άλλη την ανεξέλεγκτη και άνευ όρων
υπερ-συσσώρευση σε όλους τους τομείς, σαν μοναδικό σκοπό του ανταγωνισμού την
εποχή της Παγκοσμιοποίησης. Σαν να ήταν δηλαδή απαραίτητο να μπει κάποιο φρένο
σ’ αυτό το ξέφρενο πανηγύρι της συσσώρευσης πλούτου, αγαθών, ανθρώπων σε
μεγαλουπόλεις και γενικά μιας αχαλίνωτης ανάπτυξης, να κοιταχτούμε όλοι στα
μάτια, να αναρωτηθούμε και να αναστοχαστούμε: Τι δεν πήγε καλά; Πώς θα είναι το
μέλλον μας και το μέλλον του πλανήτη; Χρειάζεται όλη αυτή η υπερσυσσώρευση όταν
δεν έχεις εξασφαλίσει σε κοινωνικό επίπεδο τα βασικά και ανθρώπινα; Ή όταν
πεθαίνουν παιδιά από ασιτία, έλλειψη νερού και στοιχειώδη περίθαλψη; Και
λιγότερο συναισθηματικά: για πόσο ακόμη ο συσσωρευμένος, αδηφάγος πλούτος θα
επιβάλλει την αλλοτρίωσή του στον κόσμο της εργασίας και στη φτώχια; Οι
κοινωνίες σ’ αυτήν τη φάση της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας θα πορεύονται όλο
και πιο δύσκολα. Το δίλημμα είναι αν θα γίνουμε μια ακόμη πιο άγρια ζούγκλα ή
αν θα προκρίνουμε λύσεις σε όλο και πιο κοινωνική κατεύθυνση.
Ας δούμε τώρα κάποιες θετικές πλευρές που
πιθανώς θα προκύψουν από την εμπειρία αυτής της πανδημίας: εκτός από το συχνό
και σχολαστικό πλύσιμο των χεριών και κυρίως για εμάς εδώ στην Ελλάδα η
δια-τήρηση της σωστής σειράς στις «ουρές» (!), δύο θετικά πλεονεκτήματα πιθανώς
να αποτελέσουν η Τηλε-εργασία και η Τηλε-διδασκαλία. Σε πρώτο επίπεδο τα οφέλη
είναι προφανή και ευδιάκριτα, οι επιπτώσεις όμως στο επίπεδο της
κοινωνικότητας, της εξάρτησης και του ελέγχου από τη διαμεσολάβηση της
τεχνολογίας, και της μοναξιάς και της μοναχικότητας των «σάιμποργκς» που θα
έλεγε ο Χαράρι, μπορεί να αποβούν ολέθριες. Επιπτώσεις που μελλοντικά θα
μπορούσαν να οδηγήσουν σε νέες αρχιτεκτονικές αντιλήψεις για το σπίτι του
μέλλοντος (π.χ. ειδικές αίθουσες για ψυχαγωγία, επικοινωνία, κ.ά.), σε νέες
μορφές κοινοτισμού μέσα από μία οικολογικά ευγενή «επιστροφή στη φύση», (έχω
στο νου μου κάποια παραδείγματα από τους «Οικολόγους του Πηλίου») και γενικά
μια αποσυμφόρηση των μεγαλουπόλεων μέσα από μια περισσότερο ανθρώπινη,
κοινωνική πολεοδομία. Ευσεβείς πόθοι όταν ο κορωνοϊός χτυπά το κουδούνι των …
«υποδοχέων» μας.
Σενάρια για την Οικονομία
Στο σημείο αυτό θα ήθελα να αναφερθώ σε
κάποιες παρατηρήσεις του καθηγητή οικονομικής ιστορίας στο London School of Economics, Άλμπερτ Ρίτσλ (δημοσιεύτηκε
στην εφημερίδα «Έθνος»): «Οι εκτιμήσεις ότι η υγειονομική κρίση που διανύει η
ανθρωπότητα μπορεί να συγκριθεί με τους Παγκοσμίους Πολέμους πλέον βρίθουν.
Εφόσον ευσταθούν, να θυμηθούμε ότι αυτοί
οδήγησαν, μεταξύ άλλων, σε μετατόπιση της παραγωγικής διαδικασίας. Ο Α’
Παγκόσμιος Πόλεμος έφερε αύξηση της απασχόλησης στις γυναίκες, αναγνώριση των
συνδικάτων αλλά και του οχτάωρου, ο δε Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος τη μαζική
βιομηχανική παραγωγή, το κοινωνικό κράτος, την αναδυόμενη καταναλωτική
κοινωνία, και τη μαζική πρόσβαση στην ανώτερη εκπαίδευση. Έτσι, ειδικά με τον
Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η κίνηση ήταν οι κυβερνήσεις να αναλάβουν μεγαλύτερη
ευθύνη για το επίπεδο απασχόλησης και ευημερίας καθώς και για τις δημόσιες υποδομές.
Σήμερα, παρόμοιες απαντήσεις μοιάζει να επιστρέφουν. Σχεδόν όλοι σκέφτονται
- και κυρίως ενεργούν – σαν
σοσιαλδημοκράτες και ένα από τα θύματα του κορωνοϊού, τουλάχιστον στην Ευρώπη,
φαίνεται να είναι ο αγγλοσαξονικού τύπου νεοφιλελευθερισμός και ο γερμανικός
ορντο-φιλελευθερισμός.».
Σύμφωνα με κάποιες επίσημες εκτιμήσεις, οι
απώλειες του παγκόσμιου ΑΕΠ θα ανέρχονται σε 3% ανά μήνα για όσο χρόνο θα
συνεχίζεται η σημερινή κατάσταση. Αυτό σημαίνει ότι το υψηλό δημόσιο και
ιδιωτικό χρέος θα παραμείνει το σταθερό χαρακτηριστικό των οικονομιών στο
μέλλον. Ήδη, από αυτήν την περίοδο αναζητούνται λύσεις που θυμίζουν τα
αναπτυξιακά προγράμματα στην Ευρώπη μετά από τη λήξη του Παγκοσμίου Πολέμου.
Κάτι σαν ένα νέο «Σχέδιο Μάρσαλ» που θα χρηματοδοτηθεί εμμέσως από την
Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, ενώ την ίδια στιγμή ο Ζακ Ντελόρ προειδοποιεί ότι η
έλλειψη αλληλεγγύης μεταξύ των κρατών κάνει την ΕΕ να διατρέχει θανάσιμο
κίνδυνο. Και από την άλλη, το μόνο σίγουρο είναι ότι τα δάνεια θα φέρουν
καταστροφική νέα λιτότητα. Όσο για την Ελλάδα, η ύφεση αυτή θα είναι από τις
μεγαλύτερες (ανεργία, περιορισμένη ανάπτυξη, μνημόνια κ.ά.).
Για πρώτη φορά στο Δυτικό Κόσμο, η Οικονομία
έχασε την πρωτοκαθεδρία της. Η υγειονομική κρίση την έθεσε στο περιθώριο, στην
«κατάψυξη», ίσως για μικρό χρονικό διάστημα. Το σίγουρο, όμως, είναι ότι η
επαναφορά της σε προηγούμενες «ευημερούσες» καταστάσεις θα γίνει με όλο και πιο
επώδυνους τρόπους: α) απόσυρση κονδυλίων από κοινωνικά έργα και υποδομές μέχρι
να ελεγχθεί η ύφεση. Αποτέλεσμα ότι
φαινόμενα τύπου «τυφώνας Κατρίνα» θα πληθαίνουν. Ο Covid-19, ωστόσο,
έδειξε και τις τεράστιες αδυναμίες και ελλείψεις στον εμπορευματοποιημένο στο
έπακρον τομέα της Υγείας (πρώτη κίνηση του Τραμπ ήταν, άλλωστε, η κατάργηση του
«Obama care» για την Υγεία). β) Η
διατάραξη των οικολογικών ισορροπιών αποτελεί μία ακόμη αιτία της κρίσης.
Παρόλα αυτά, όμως, βλέπουμε να εγκαταλείπεται συστηματικά οτιδήποτε σχετίζεται
με την οικολογία και την πράσινη ανάπτυξη. γ) Εργασιακές σχέσεις και γενικά τα
όποια εργασιακά μέτρα προκύψουν θα είναι με σκληρό τρόπο μορφές ελαστικοποίησης
της εργασίας και ανοιχτά υπέρ της εργοδοσίας στην πιο σκληρή της εκδοχή. δ)
Περιορισμός της κοινωνικής κινητικότητας, που θα πλήξει σε μεγάλο βαθμό και θα
καθηλώσει, θα περιθωριοποιήσει μεγάλες μάζες από τον κόσμο της εργασίας. ε)
Μέτρα «στα μέτρα που πήραμε», διαρκή μέτρα σταθεροποίησης της οικονομίας, απολύσεις,
φορολογίες, όπου όμως η παραμικρή κρίση ή έλλειψη ανταποδοτικότητας των μέτρων,
κυκλικές κρίσεις του Καπιταλισμού κλπ., θα ανοίγουν δρόμους για μεγαλύτερα ή
μικρότερα κραχ: «cash is king» και «cash from chaos» (!).
Ατομικισμός vs Κοινωνική Αλληλεγγύη
Το μόνο παρήγορο απέναντι σε αυτές τις
απαισιόδοξες προβλέψεις είναι οι δυνατότητες της δημοκρατίας και του διαλόγου
που ανοίγονται στην εποχή της Παγκοσμιοποίησης. Διάλογος ανάμεσα στα κράτη και
τους λαούς. Διάλογος ανάμεσα στις τάξεις κάθε κοινωνίας. Ελπίδες ή
ψευδαισθήσεις μίας νέας εποχής… Έτσι, το μεγάλο δίλημμα της εποχής επανέρχεται
όλο και πιο επιτακτικά: λύσεις τυχοδιωκτικής κερδοσκοπίας για λίγους, με
αλόγιστες συνέπειες για τον άνθρωπο και το περιβάλλον ή λύσεις σε κοινωνική,
ορθολογική και με επίκεντρο τον άνθρωπο κατεύθυνση;
Το πρώτο σενάριο από τις δύο παραπάνω εκδοχές
μοιάζει σαν ένας εφιάλτης που χτυπά με μανία τις πόρτες των … υποδοχέων του
χάους: μια κοινωνική ζούγκλα ατομικισμού και κομπίνας, όπου «ο σώζων εαυτόν
σωθήτω» και ο «καθένας για την πάρτη του» θα ανοίξει τον ασκό του Αιόλου για
καταστρατήγηση θεσμών, αξιών και δημοκρατίας, θα κλείσει κοινωνίες, λαούς και
χώρες στο «καβούκι» τους με αποτέλεσμα περιορισμούς και τακτικές περιχαράκωσης
από τη μεριά των ισχυρών του χρήματος, περιορισμούς και αποκλεισμούς για μεγάλα
στρώματα του πληθυσμού, εθνικισμούς, κοινωνικούς ελέγχους καταστολής και
στιγματισμούς, αδιαφάνεια, δαιμονολογίες, εσχατολογίες, θεωρίες συνωμοσίας,
διασπορές ιών και ψευδών ειδήσεων, διαρκής φόβος και πανικός… Ένα οργουελικό
σενάριο που θα στηριχθεί σε νέες θυσίες των πολλών με άλλοθι αδιαφανείς
αναγκαιότητες που θα εργαλειοποιούν ανθρώπους και μη υλικές αξίες.
Το δεύτερο σενάριο, αυτό των λύσεων σε
κοινωνική κατεύθυνση, θα ευνοήσει συλλογικές διαδικασίες, άνοιγμα συνεργασιών,
της αλληλοκατανόησης, της ενσυναίσθησης, της κοινωνικής αλληλεγγύης, της
αναβάθμισης των θεσμών, της διαφάνειας και της δημοκρατίας. Όλων αυτών δηλαδή
των στοιχείων που αποτελούν προϋποθέσεις για την προοπτική μιας υγειούς,
ανοιχτής κοινωνίας. Γιατί, κατά τη γνώμη μου, αυτή η τελευταία αποτελεί το
μεγάλο διακύβευμα, αλλά και το μεγαλύτερο θύμα της εποχής του … ιοβόλου
κορωνοϊού. Μοιάζουμε σαν να αποχαιρετούμε την εποχή μιας υγιούς ανοιχτής
κοινωνίας, όπως ο ήρωας του Καβάφη την Αλεξάνδρεια…
Σενάρια Ελέγχου και Καταστολής: Εργαλειοποίηση του Φόβου και Κατασκευή
Υπηκόων
Αφήνοντας τις δυσοίωνες οικονομικές
προβλέψεις που θα λειτουργούν με την επωδό «ανάγκη για επιστροφή στην
κανονικότητα» και με τους Κινέζους να διεισδύουν σε όλους τους τομείς, θα άξιζε
να εστιάσουμε για λίγο στο άμεσα εξαρτημένο από την οικονομία κοινωνικό επίπεδο
που αφορά άλλωστε και την καθημερινότητά μας. Αν επικεντρώσουμε, τώρα, το
ενδιαφέρον μας στον τομέα Ελέγχου-Καταστολής και στην Παραβατικότητα, τα πιθανά
σενάρια θα επαναφέρουν οργουελικές δυστοπίες, αμέσως μετά τη λήξη της περιόδου
ανακωχής-κοινωνικής μέριμνας «τύπου Τσιόδρα». Ήδη στην Κίνα πάνω από 200
εκατομμύρια κάμερες θα συνεχίσουν να παρακολουθούν τις κινήσεις πολιτών. Με
άλλοθι την ιχνηλάτηση για τον εντοπισμό των φορέων, δημιουργείται ένα τεράστιο
δίκτυο παρακολούθησης, διακίνησης και επεξεργασίας των πληροφοριών. Τα κινητά
τηλέφωνα αποτελούν τεκμήρια των διαδρομών μας και της φυσικής μας παρουσίας.
Μια αίσθηση διαρκούς παρακολούθησης και ελέγχου πλανάται στην ατμόσφαιρα.
Περιορίζονται οι χώροι παροχής ασυλίας μέσα στον άξονα των μεγαλουπόλεων. Η
καχυποψία μοιάζει να αφυπνίζει προσωρινά τους «υπνοβάτες της ιστορίας», που για
μια στιγμή θέτουν ζήτημα ατομικών δικαιωμάτων, και την επόμενη, ως πολίτες
πλέον, αναλογίζονται την εκμηδένιση του Εγώ (βλ. Έριχ Φρομ: Ο φόβος μπροστά
στην Ελευθερία). Η διαρκής παρακολούθηση έχει επιβληθεί σαν αναπόδραστη
αναγκαιότητα. «Με τους κορωνοϊούς δεν παίζουμε! Ούτε με τη δημόσια υγεία!»
θρυλείται ότι απεφάνθη ο υφυπουργός Χαρδαλιάς. Παντού αυστηροί έλεγχοι και
πειθαρχία, υπακοή στα όργανα της τάξης, προετοιμασίες για επιβολή μέτρων
προστατευτισμού, περιχαράκωσης και στεγανοποιήσεων, περιορισμοί των ελευθεριών
και των ορίων της ανοιχτής κοινωνίας. Εφαρμογές μίας διατεταγμένης και ψυχρής
αποστασιοποίησης, σαν μια πρόβα τζενεράλε σε ένα όχι και τόσο μπρεχτικό έργο…
Για πόσο καιρό; Η πλανητική πανδημία σε απευθείας μετάδοση. Μία ακόμη προσφορά
των υπουργείων του Φόβου και Δημοσίας Τάξεως που επικυρώνει την πρωτοκαθεδρία
της Εικονικότητας. Η γλώσσα και ο «πολιτισμός της Οθόνης» που πάνω της
στοιχίζεται ολόκληρος ο πολιτισμός μιας κοινωνίας που καθημερινά μετράει τα
κρούσματα και τους νεκρούς της. Για πόσους χειμώνες ακόμη;
Εξηγούμαι: δεν έχω τίποτε εναντίον των
θεσμών, της οργάνωσης και της πειθαρχίας μέσα σε κάποια πλαίσια. Αυτό που
σχολιάζω είναι ο κάθετος και αυταρχικός τρόπος επιβολής των μέτρων. Μέτρων, που
όπως φαίνεται, είτε είναι προετοιμασία για μία απρόσωπη κοινωνία «εξημέρωσης»,
είτε είναι μέτρα που ήρθαν για να μείνουν. Σίγουρα, τίποτα δεν θα είναι όπως
πριν. Ο άτακτος και ανυπάκουος Νότος, υποχρεώνεται πλέον να πειθαρχήσει στα
κελεύσματα, να μιμηθεί τον αναπτυγμένο και πειθαρχημένο «παραγωγικό Βορά». Τον
αναπτυγμένο Βορά που μέχρι τώρα επιμένει να του φτιάχνει την εικόνα και την
ταυτότητα-ες. Για άλλη μια φορά ο Νότος πρέπει να ακολουθήσει τις επιταγές παραγωγικότητας
και συμμόρφωσης, τις συνήθειες του πλούσιου και παραγωγικού του συγγενή-δυνάστη,
αν θέλει να επιβιώσει. Νέοι κανόνες, έλεγχοι και πειθαρχίες, νέοι τρόποι
συμπεριφοράς και επικοινωνίας. Η μεγα-μηχανή της πόλης δείχνει να ασφυκτιά.
Όλοι κλεισμένοι στο σπίτι, στον προσωπικό μας χώρο, έχουμε τα πάντα μέσα από τη
διαμεσολάβηση της τεχνολογίας. Όπως ο ιός του AIDS την περίοδο
Ρήγκαν τη δεκαετία του 1980, όχι μόνο διέκοψε τη σεξουαλική επανάσταση (βλ.
εποχή WOODSTOCK), τον άνεμο ελευθερίας που έπνεε στις
διαπροσωπικές-ερωτικές σχέσεις, επιτάσσοντας με βίαιο τρόπο την επιστροφή στην
«αγία οικογένεια» (το Χόλυγουντ την επανέφερε στον πυρήνα των αξιών, μοναδικό
κύτταρο αναπαραγωγής της κοινωνίας κ.ά.), τον πολεμοχαρή ατομικισμό και
συντηρητισμό, αλλά αξιοποίησε την ίδια περίοδο και την εφεύρεση του βίντεο όπου
η κατά μόνας θέαση στο σπίτι, εκτίναξε την πορνο-βιντεοκασέτα, με αποτέλεσμα οι
ταινίες πορνό στις ΗΠΑ να έχουν διπλάσια κέρδη από ό,τι όλες οι εταιρείες του
Χόλυγουντ μαζί. Αυτό θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν το πρώτο βήμα του
πειράματος «Μένουμε Σπίτι». Δουλειά-σπίτι-τεχνολογία και έπιπλα με δόσεις! Cocooning και επιστροφή
στο σπίτι. Την ίδια εποχή το Χόλυγουντ έφερε στο προσκήνιο όλες τις «φυλές» και
την κουλτούρα του … δρόμου σαν μια περισσότερο multi-culti εκδοχή της ντίσκο με νέους σταρ «επιλεγμένους από τη
βίαιη ζωή των γκέτο».
Την ίδια περίπου εποχή, με την οπτική
«παιδοφιλία» του θεάματος, άρχισε και ο παροπλισμός την τρίτης ηλικίας και των μη
παραγωγικών τάξεων (το είχε προβλέψει ο ALAIN RESNAIS στο “PROVIDENCE” το 1977). Ηλικιωμένοι,
γυναικόπαιδα και άνεργοι άρχισαν να μπαίνουν… στο ψυγείο. Σήμερα μιλάμε για
ευπαθείς ομάδες και πληθυσμούς υψηλού κινδύνου, όλοι τους κλεισμένοι στο σπίτι
μέχρι νεωτέρας. Η επαναφορά της εικόνας μιας αφιλόξενης, χωρίς πρόσβαση και
«αδιάβατης» πόλης, έρχεται στο προσκήνιο. Μακάρι να διαψευστώ. «Καφενείο,
τηλεόραση και πολύ τους είναι!».
«Τα
σημεία δεν αλλάζουν τον κόσμο, την πραγματικότητα από μόνα τους. Απλώς
αποτελούν έναν οδηγό για δράση». Στην περίπτωσή μας θα μπορούσα να προσθέσω
αστειευόμενος «ή για μη δράση». Και θέλω να ελπίζω ότι στο βαθμό που σήμερα
αυτός ο εφιάλτης του COVID 19, μπορεί να αποτελεί το επόμενο βήμα ενός
πειράματος παθητικότητας και αδράνειας, θα προκύψει μία ανάλογη απάντηση. Νέες
αντιστάσεις και μορφές συλλογικότητας. Το μέλλον δεν μπορεί να είναι ο καθένας
μόνος του και εξ αποστάσεως. Ούτε με ποινικοποίηση συλλογικότητας και των
συγκεντρώσεων. Η ανθρώπινη πράξη, συλλογική και αλληλέγγυα, δεν θα πάψει να
εγκαθιδρύει αξίες, να συντονίζεται, να συνεργάζεται και να τροποποιεί το
περιβάλλον της, αλλάζοντας ταυτόχρονα και εμάς τους ίδιους. Οι μηχανές δέχονται
εντολές και εκτελούν. Δεν διαθέτουν την ικανότητα της της διάκρισης-σύγκρισης
και της αμφισβήτησης. Και τα πειραματικά «παιχνίδια» εξουσίας, ξεκίνησαν σαν
παιχνίδια ρόλων, για να εξελιχθούν σε μηχανισμούς πειθαναγκασμού και
καθυπόταξης. Αυταρχικά προγράμματα…
Ο χρόνος αποτελεί το βασικότερο πεδίο της
ανθρώπινης δράσης, δηλαδή της Ιστορίας. Πάνω του ξεδιπλώνονται και
εκτυλίσσονται οι ανθρώπινες δραστηριότητες, σε όλους τους τομείς, με τη δική
τους κατεύθυνση, τη δυναμική τους, τις καθυστερήσεις και τις παλινωδίες, την
ορμητικότητα, τις κορυφώσεις και τις χαλαρώσεις. Μπορούμε να μιλάμε για πρόοδο
ή οπισθοδρόμηση, ακμή ή παρακμή, συνιστώσες ή συνισταμένες, για δράσεις με
σθένος ή εξασθένηση. Δράσεις που ποικίλουν, από την παραγωγικότητα μέχρι τα
οικιακά και από την καλλιτεχνία μέχρι τα στρατιωτικά. Μιλάμε για στρατηγική,
τακτικισμούς, στατικότητα ή κινητικότητα, προσδίδοντας πάντα κάποιους χαρακτηρισμούς
που παραπέμπουν σε ποιότητες: μέρες εργασίας, σχόλης, γιορτής, αποφράδες κλπ. Ο
χρόνος δεν είναι μόνο χρήμα, αλλά μπορεί να είναι και χρόνος γνώσης, μαθητείας,
έρευνας, ψυχαγωγίας, ξεκούρασης.
Ο ψυχρός και ομιχλώδης Βορράς, οδηγήθηκε σε
μία αξιοποίηση-οργάνωση στο έπακρον του χρόνου, μέσα σε δύσκολες κλιματολογικές
συνθήκες. Σε αντίθεση, ο μεσογειακός και με εύκρατο κλίμα Νότος, αξιοποίησε με
διαφορετικό και πιο χαλαρό τρόπο την παραγωγική διαδικασία, μέσα σε πιο ήπιες
κλιματικές συνθήκες.(βλ. Αλμπέρ Καμύ: «Ο επαναστατημένος άνθρωπος»). Κατά τους
νεότερους χρόνους, ο πλούτος και η τεχνολογική υπεροπλία του «αναπτυγμένου»
Βορρά, επέβαλε ένα μοντέλο οργάνωσης του «εστεγασμένου» χρόνου που ο
«υπαίθριος» Νότος υποχρεώθηκε να ακολουθήσει. Άλλοτε με τη βία του αποικιοκράτη
και άλλοτε με τη συναίνεση της επιτροπείας ή του προτεκτοράτου. Στις μέρες μας
οι αντιθέσεις αυτές εδράζονται στις αντιπαραθέσεις Βορείων και Νοτίων χωρών της
ευρωπαϊκής ένωσης. Οι προσπάθειες εκσυγχρονισμού ή εξευρωπαϊσμού της ελληνικής
κοινωνίας από τη δεκαετία του 1980, όπως και οι μνήμες από την «εποχή της
Τρόικα» είναι ακόμα νωπές. Μέσα από την ασύμμετρη ανάπτυξη και τις συνέπειές
της (έλλειψη και λειτουργία θεσμών, υστέρηση υποδομών και τεχνολογίας,
ασυνέχειες κ.ά.), ο τρόπος με τον οποίο η τεχνολογία εισάγεται στις «χώρες του
ήλιου», παίρνει συχνά για το πλατύ κοινό, διαστάσεις μαγείας και αξιοπερίεργου,
που εξαντλούνται στην κατοχή των αντικειμένων, την «ψυχαγωγία», την επίδειξη
και το σκότωμα του χρόνου. Κάτι σαν τις χάντρες και τα καθρεφτάκια στους
ιθαγενείς. Με το πέρασμα του χρόνου τα φαινόμενα αυτά δείχνουν να αμβλύνονται.
Η οργάνωση της ζωής στο σπίτι, η δημιουργική ενασχόληση με τις δυνατότητες της
τεχνολογίας και η αξιοποίησή της δείχνουν να κερδίζουν έδαφος, παρά το γεγονός
του κατακλυσμού πολλαπλών οθονών και της παθητικής κατανάλωσης εικόνων
lifestyle, χωρίς νόημα, βάρος και ανθρωπιά ή ανθρωπιστικές αξίες (βλ. το
ντοκιμαντέρ του Wim Wenders, «Tokyo-Gα», 1985). Με τις νεότερες γενιές να έχουν κάνει το
κινητό προέκταση του χεριού τους, ο εθισμός και η κοινωνικότητα μέσω της
τεχνολογίας, μας δίνουν μία εικόνα για ένα διαμεσολαβημένο τεχνολογικά μέλλον.
Ένας τηλεπικοινωνιακός ναρκισσισμός, όπου ο καθένας «κατασκευάζει» και επινοεί
περσόνες-ρόλους για τον εαυτό του. Η χρήση της τεχνολογίας χωρίς παιδεία και
γνώση γίνεται υπόθεση της ατάκας, των TIPS, και μιας πληθωριστικής πληροφορίας. Και ο όποιος
τωρινός ή μελλοντικός εγκλεισμός φαίνεται να ευνοεί ανάλογα φαινόμενα. Δεν ξέρω
πώς δύο «μηχανές» θα μπορούσαν να κάνουν έρωτα. Βγαίνει κάτι πολύ διαφορετικό
για τα γούστα μου. Ειδικά τώρα που θα απαγορευτούν και οι αγκαλιές! Σαν
προσωρινά μέτρα μέχρι να ξαναπιάσουμε την … κανονικότητα ή να πέσουμε στην
αγκαλιά του «Ψαλιδοχέρη».
Μετά τη «σεξουαλική παρενόχληση» στην «εποχή
της Πολιτικής Ορθότητας» που ποινικοποίησε, ενοχοποίησε το φλερτ, τώρα και το
απλό άγγιγμα του άλλου εγκυμονεί κινδύνους. Όπως οι αλαλάζοντες υπνοβάτες του
ένδοξου 2004 μέσα σε πέντε χρόνια έπεσαν στον καταθλιπτικό λήθαργο της κρίσης,
πιθανώς, μία άλλη, περισσότερο μακροσκοπική υπνοβασία να μας επαναφέρει σε
απωθημένες ή ξεχασμένες από το παρελθόν καταστάσεις. Λοιμο-καθαρτήρια και
απολυμάνσεις αυτή φορά σε ένα πιο high-tech περιβάλλον, σαν μια υπενθύμιση για την οίηση, την
κακοποίηση της φύσης και της αλλοτριωμένης μας φύσης που σε λίγο θα ηδονίζεται
χαϊδεύοντας λείες μεταλλικές επιφάνειες και πλαστικά κουμπάκια. Ένα σκηνικό
έρημης χώρας, προς επιβεβαίωση καθαρών και ζηλωτών, αλλά και προς τέρψη των
πουριτανών. Κάθε είδους.
Παραμένοντας θερμός υποστηρικτής της
επιστημονικής αλήθειας και λάτρης του κινηματογράφου, δεν θα αποφύγω ένα μικρό
σχόλιο για τον οπτικοκεντρισμό που επιβλήθηκε κατά τους τελευταίους αιώνες από
τον Δυτικό Πολιτισμό, σε βάρος των άλλων αισθήσεων. Μετά την υποβάθμιση της
όσφρησης που οφείλεται σε πολύ μεγάλο βαθμό στο γεγονός ότι ο άνθρωπος κέρδισε
την ορθή στάση, διαπιστώνω μία συστηματική περιθωριοποίηση της αφής, της απτικής
μας ικανότητας που απευθύνεται πλέον όλο και περισσότερο προς τα αντικείμενα
και λιγότερο στον άνθρωπο. Νέες φοβίες και μιάσματα προς τέρψιν … μηχανών.
Είδωμεν.
«Η καθυπόταξη του υποκειμένου περνάει μέσα
από την καθυπόταξη του σώματος.» Μισέλ Φουκώ
Άλλωστε ο φόβος διδάσκεται. Τα «ατρόμητα»
νήπια μαθαίνουν κάθε μέρα πώς…
Ελληνικό, «Κλινική
Κασταλία»
10-22 Απριλίου 2020
Ημέρα της Γης
Τάκης Μπαστέας
* O Τάκης Μπαστέας είναι θεωρητικός κινηματογράφου και
συγγραφέας.
