Εσωτερική καταστολή και εθνικές εκκαθαρίσεις στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, του Βλάση Αγτζίδη

Τον Οκτώβριο του 1911 αποφασίστηκε και επισήμως, σε συνέδριο των Νεότουρκων που έγινε στην οθωμανική Θεσσαλονίκη, η εξόντωση των μη τουρκικών εθνοτήτων. Σε μια ανταπόκριση του περιοδικού «The Times of  London» με τίτλο «Οι Νεότουρκοι και το πρόγραμμά τους», παρακολουθούμε την επικράτηση των ακραίων σοβινιστικών επιλογών στο συνέδριο του κομιτάτου “Ένωση και Πρόοδος” που βρισκόταν ήδη στην εξουσία. Η αφομοίωση δια της βίας όλων των κατοίκων, αποφασίζεται τελεσίδικα. Το μέσο θα ήταν οι εξοπλισμένοι Μουσουλμάνοι. Bασικό στοιχείο της οικονομικής πολιτικής των Νεότουρκων υπήρξε το μποϊκοτάζ κατά των ελληνικών επιχειρήσεων, που στη συνέχεια θα επεκταθεί και κατά των Αρμενίων και των υπόλοιπων χριστιανικών κοινοτήτων. Την κατάσταση που επικρατούσε στη Μικρά Ασία περιγράφει γλαφυρά το 1909 η σοσιαλιστική εφημερίδα “Ο Λαός”, που εκδιδόταν στην Κωνσταντινούπολη.

Mετά τους Βαλκανικούς Πολέμους η γραμμή του 1911 εκφράστηκε με τη δημιουργία συγκεκριμένων θεσμών, όπως το Γραφείο Εγκατάστασης Φυλών και Μεταναστών. Ο Taner Aksam γράφει: «Υπάρχουν αποδείξεις ότι ο Gokalp συνέταξε ειδικές μελέτες για τις μειονότητες της αυτοκρατορίας, συμπεριλαμβανομένων και των Αρμενίων. Αυτές ήταν μέρος ενός ευρύτερου σχεδίου να συγκεντρωθεί λεπτομερής γνώση για την εθνικοθρησκευτική δομή της Ανατολίας. Ένα ειδικό τμήμα, το Γραφείο Εγκατάστασης Φυλών και Μεταναστών, το οποίο συστάθηκε το 1913, ασχολούταν ειδικά με ζητήματα διασκορπισμού και επανεγκατάστασης πληθυσμών».

Πηγή: https://www.mixanitouxronou.gr/

Υπάρχουν καταγγελίες ότι από το 1913 ξεκίνησαν οι μαζικές εκτοπίσεις από την περιοχή των Δαρδανελίων. Ο John Williams γράφει ότι μια αποστολή ανέφερε ότι στις 7 του Ιουλίου του 1913 τα οθωμανικά στρατεύματα συνέλαβαν τους Έλληνες της Καλλίπολης με βίαιο τρόπο και ότι «καταστράφηκαν, λεηλατήθηκαν και κάηκαν όλα τα ελληνικά χωριά κοντά στην Καλλίπολη.»

Για την υλοποίηση των σχεδιασμών είχε δημιουργηθεί μια παρακρατική οργάνωση με την επονομασία Ειδική Επιτροπή (Teskilat i Mahsusa), για να φέρει εις πέρας τις εκτοπίσεις. Η δράση της Επιτροπής θα ξεκινήσει τη δράση της με τους Έλληνες της Ιωνίας. Ο Taner Aksam γράφει: «Η δράση της εναντίον του “εσωτερικού εχθρού” είχε αρχίσει πριν από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η εκτόπιση του ελληνικού πληθυσμού του Αιγαίου, μέσω τρομοκρατίας και απαλλοτρίωσης των ιδιοκτησιών του, είχε πραγματοποιηθεί ως μέρος του σχεδίου για την ομογενοποίηση της Ανατολίας».

Με την έναρξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου άρχισε η «εκκαθάριση θυλάκων μη τουρκικών πληθυσμών που είχαν συγκεντρωθεί σε στρατηγικά σημεία» (Celal Bayar, “Ben Yazdim”). Το σχέδιο είχε την απόλυτη υποστήριξη των Γερμανών συμμάχων των Νεότουρκων και κάποια σημεία του υλοποιήθηκαν από κοινού. O Taner Aksam αναφέρει: «Συντάχθηκαν λεπτομερή σχέδια για τον εκτουρκισμό της Ανατολίας μέσω της εκκαθάρισης των χριστιανικών πληθυσμών. Τα ίδια μέτρα εφαρμόστηκαν στην περιοχή του Αιγαίου από την άνοιξη του 1914. Η Επιτροπή Ένωση και Πρόοδος πήρε μια ξεκάθαρη απόφαση. Η πηγή των προβλημάτων στη δυτική Ανατολία θα απομακρυνόταν, οι Έλληνες θα εκδιώκονταν με πολιτικά και οικονομικά μέτρα. Πριν από οτιδήποτε άλλο ήταν ανάγκη να αποδυναμωθούν οι οικονομικά ισχυροί Έλληνες. Αποφασίστηκε να επικεντρωθούν οι δραστηριότητες γύρω από τη Σμύρνη που θεωρείτο κέντρο της υπονομευτικής δραστηριότητας».

Ο δρ. Sakir, ηγετικό στέλεχος της Κομιτάτου «Ένωση και Πρόοδος» ΕΚ, διακήρυσσε το Φεβρουάριο του 1916: «Είναι επιτακτική η ανάγκη να υπάρχει μόνο ένας μουσουλμανικός πληθυσμός από την Κωνσταντινούπολη προς την Ινδία και την Κίνα, με τη Συρία να χρησιμεύει ως σύνδεσμος μεταξύ των ισλαμικών κόσμων της Ασίας και της Αφρικής. Αυτό το τεράστιο έργο θα επιτευχθεί μέσα από την επιστημονική ιδιοφυΐα και οργανωτικό ταλέντο των Γερμανών και το γενναίο χέρι των Τούρκων.»

Η πολιτική αυτή θα αποδώσει άμεσα: «Αυστραλοί στρατιώτες, ναύτες και πιλότοι είδαν πορείες των Αρμενίων, Ασσυρίων και των Ελληνίδων γυναικών και παιδιών που αναγκάζονται σε πορείες θανάτου κατά μήκος της υπαίθρου. Είδαν σε ποια θλιβερή και ταλαιπωρημένη κατάσταση ήταν. Τα σπίτια, οι εκκλησίες, τα μοναστήρια και τα σχολεία αυτών των ανθρώπων έγιναν τα στρατόπεδα κράτησης των συλληφθέντων Αυστραλών στρατιωτών (Anzacs) και των συμμάχων τους.»

Από το 1916 η πολιτική αυτή θα εφαρμοστεί με ιδιαίτερη ένταση στον Δυτικό Πόντο. Ήταν τέτοια η ένταση και η έκταση των διωγμών, ώστε ακόμη και οι σύμμαχοι των Τούρκων διατύπωσαν εγγράφως τις αντιρρήσεις τους. Ο μαρκήσιος Pallavicini (Παλαβιτσίνι) έγραφε τον Ιανουάριο του 1918: “Είναι σαφές ότι οι εκτοπισμοί του ελληνικού στοιχείου δεν υπαγορεύονται ουδαμώς από στρατιωτικούς λόγους και επιδιώκουν κακώς εννοουμένως πολιτικούς σκοπούς.” Την ίδια άποψη εξέφραζαν και σώφρονες Τούρκοι, όπως ο Βεχίπ πασά (Vehib pacha), ο οποίος υποστήριζε ότι ο εκτοπισμός των Ελλήνων ήταν περιττός από στρατιωτικής άποψης. Σχεδόν συγχρόνως ο Αυστριακός πρόξενος της Αμισού Κβιατόφσκι (Kwiatkowski) ανέφερε σε υπηρεσιακή επιστολή του ότι ο εκτοπισμός των Ελλήνων της ποντιακής παραλίας βρισκόταν στο πλαίσιο του προγράμματος των Νεότουρκων, με το οποίο επιδιωκόταν η εξασθένηση του χριστιανικού στοιχείου. Θεωρούσε ο ίδιος ότι η καταστροφή αυτή θα είχε μεγαλύτερη απήχηση στην Ευρώπη απ’ ότι οι σφαγές που είχαν διαπράξει κατά των Αρμενίων.

Πηγή: http://www.pontos-news.gr/

Oι φόβοι του Κβιατόφσκι εδράζονταν στη διαπίστωσή του ότι η καθολική εξόντωση του ελληνικού στοιχείου ήταν επιθυμία του τουρκικού λαού. Εξάλλου του είχε ειπωθεί από υψηλόβαθμους αξιωματούχους ότι: “Τελικά πρέπει να κάνουμε με τους Έλληνες ό,τι κάναμε με τους Αρμένιους… Πρέπει με τους Έλληνες, τώρα να τελειώνουμε.”  Και ο ίδιος ο Tαλαάτ (ο οποίος είχε λάβει τους τίτλους του πασά και του μεγάλου βεζύρη) είχε αναφέρει ότι: “βλέπει να πλησιάζει η αναγκαιότητα, να ξοφλήσει με τους Έλληνες, ακριβώς όπως παλαιότερα και με τους Αρμένιους.” Οι Αυστρογερμανοί διαπίστωναν ότι η πολιτική της γενικευμένης εθνικής εκκαθάρισης υπαγορεύτηκε από την παντουρκιστική ιδεολογία που τότε κυριαρχούσε στους τουρκικούς πληθυσμούς, καθώς και από “… τη βουλιμία των Τούρκων για την πλούσια ελληνική περιουσία.”

 Έτσι θα πραγματοποιηθεί η πρώτη φάση της γενοκτονίας. Στο τέλος του Πολέμου θα επιχειρηθεί η καταγραφή των αποτελεσμάτων αυτής της πολιτικής. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο θα εκδώσει το 1919 τον απολογισμό με τίτλο «Μαύρη Βίβλος διωγμών και μαρτυριών του εν Τουρκία Ελληνισμού (1914-1918)». Η «Μαύρη Βίβλος», συντάχθηκε από την Κεντρική Επιτροπή υπέρ των Μετατοπισθέντων Ελληνικών Πληθυσμών. Εκδόθηκε στα ελληνικά και στα γαλλικά.

---------------------

(*) Ο Βλάσης Αγτζίδης είναι διδάκτωρ σύγχρονης Ιστορίας - μαθηματικός, https://kars1918.wordpress.com/. Το κείμενο αυτό είναι τμήμα της εισαγωγής στην συλλογική έκδοση: «Ε-Ιστορικά» της Ελευθεροτυπίας (2014) με τίτλο «Γενοκτονία στην Ανατολή. Από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στο έθνος-κράτος»,
 με κείμενα των Taner Akçam, Fikret Baskaya, Ahmet Oral, Dogan Akanli, Attila Tuygan, Pervin Erbil, Fuat Dundar, Μehmet Akyol, Izmail Besiktzi, Sait Çetinoğlu, Sibel Ozbundan Γιάννη Σκαλιδάκη κ.ά.

 

 

 

Η εμφάνιση του τουρκικού εθνικισμού. Ανοίγει ο Ασκός του Αιόλου, του Βλάσης Αγτζίδη

Η εμφάνιση του επαναστατικού κινήματος στην Κρήτη απ’ τα τέλη του 19ου αιώνα και η αυτονόμηση του νησιού, όπως επίσης οι ελληνικές και βουλγαρικές επαναστάσεις στη Μακεδονία, θα ευνοήσουν την ισχυροποίηση των εθνικιστικών απόψεων στο εσωτερικό του οθωμανικού στρατού. Παράλληλα, η κοινωνική θέση των αστών των ραγιάδων στο εσωτερικό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, θα τροφοδοτήσει με ανασφάλεια και μίσος τα παραδοσιακά μουσουλμανικά κυρίαρχα στρώματά της. Έτσι θα εμφανιστεί ο ακραίος τουρκικός εθνικισμός στο πρόσωπο των Νεότουρκων στρατιωτικών. Το ενδιαφέρον στην τουρκική περίπτωση είναι ότι εξ αιτίας της απουσίας σημαντικών μουσουλμανικών αστικών στρωμάτων, οι στρατιωτικοί επιφορτίστηκαν το ρόλο της αστικής τάξης. Η διεκδίκηση της οικονομικής ισχύος από τους αστούς των ραγιάδων ήταν μια από τις βασικές αιτίες της στρατιωτικής παρέμβασης στην πολιτική ζωή της Αυτοκρατορίας.

Ο τουρκικός εθνικισμός υπήρξε ο καταλύτης των εξελίξεων στην ευρύτερη περιοχή της Εγγύς Ανατολής. Ήταν ο κύριος παράγοντας που εμπόδισε την πραγματοποίηση πραγματικών μεταρρυθμίσεων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και απόδοσης ίσων δικαιωμάτων σ’ όλους τους πολίτες, ανεξαρτήτως θρησκεύματος και εθνικής καταγωγής. Με την εμφάνισή του ο όρος «Τούρκος» άρχισε να αποκτά θετική σήμανση, ενώ για πρώτη φορά ο χώρος που καταλάμβανε η Οθωμανική Αυτοκρατορία αρχίζει να περιγράφεται ως «Τουρκία». Οι νέες εθνικιστικές απόψεις που εμφανίζονται καθορίζουν ως εθνικό χώρο των Τούρκων μια εκτεταμένη περιοχή από το Αιγαίο έως τη θάλασσα της Κίνας. Το παντουρκιστικό κίνημα στοχεύει ακριβώς στη δημιουργία αυτής της νέας τουρκικής αυτοκρατορίας, όπου δεν θα υπάρχει θέση για κανένα άλλο έθνος, εκτός απ’ αυτό των Τούρκων. Κύριοι υποστηρικτές των τάσεων αυτών θα είναι οι Γερμανοί, οι οποίοι, με μια προνομιακή συμμαχία με το τουρκικό εθνικιστικό κίνημα, θα επιδιώξουν αφενός το ξαναμοίρασμα του παλιού κόσμου των αγορών και των αποικιών και αφετέρου, την οικονομική τους κυριαρχία στην Εγγύς Ανατολή με την εξαφάνιση των μόνων ανταγωνιστών τους, των Ελλήνων και των Αρμενίων.

Η περίπτωση του Ζιγιά Γκιοκάλπ (Ziya Gökalp) αποτελεί μια από τις πλέον ενδιαφέρουσες περιπτώσεις ενός διανοούμενου, επηρεασμένου από το ρομαντικό και φυλετικό εθνικισμό. Υπήρξε ο πατέρας του ιδεολογικού ρεύματος του παντουρκισμού, ως Νεότουρκος συνέβαλε διοικητικά στην οργάνωση του σχεδίου εθνικής εκκαθάρισης των χριστιανικών λαών μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους και στο τέλος ανέλαβε την ιδεολογική ανασυγκρότηση της εθνικιστικής Τουρκίας μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή. Ο Ziya Gökalp πρότεινε ανοιχτά την υπέρβαση της χαλαρής, πολυεθνικής και θρησκευτικής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με τη μετατροπή των ομάδων που ζούσαν σ’ αυτήν σ’ ένα συμπαγές ομοιόμορφο τουρκικό σώμα (compact body). Ο Τούρκος ιστορικός Taner Aksam στο βιβλίο του A Shameful Act, υποστηρίζει ότι ο Gökalp, επηρεασμένος από τον γερμανικό εθνικισμό, διαμόρφωσε ένα θεωρητικό πλαίσιο, το οποίο παρείχε την ιδεολογική βάση για την επίδειξη της συγκεκριμένης βίαιης πολιτικής συμπεριφοράς. Στόχος του Gökalp ήταν η διαμόρφωση «εθνικής οικονομίας», η οποία θα μπορούσε να δημιουργηθεί μόνο με την «εθνική ομοιογένεια». Χρησιμοποίησε τη λογοτεχνία για να μετακενώσει τις ιδέες του στο μουσουλμανικό οθωμανικό πληθυσμό και ενσωμάτωσε με ένα ακραία εργαλειακό τρόπο τα σχήματα του Νίτσε. Όπως γράφει σε ποίημά του: «Ο ύψιστος Θεός έπλασε τον Τούρκο ανώτερο..» Παράλληλα τονίζει την υπερηφάνεια της θρησκευτικής ομολογίας, ενσωματώνοντας το Ισλάμ στην εξυπηρέτηση του εθνικιστικού φαντασιακού: «Κι αν δεν έχουμε επιστήμη, έχουμε το Κοράνι…»

 Ziya Gökalp (23 March 1876 – 25 October 1924)

Φωτογραφία: https://www.sozcu.com.tr/

Επηρεάζοντας τους Ναζί

Στην περίπτωση του Gökalp συναντούμε μια πρωτόλεια εκδοχή της ναζιστικής κοσμοθεωρίας, όπου βασικό ρόλο στην τελική διαμόρφωσή της - όπως και της νεοτουρκικής βεβαίως σε πολύ απλοϊκότερη εκδοχή - έχουν οι απόψεις του Νίτσε, οι οποίες εκχυδαΐστηκαν και χρησιμοποιήθηκαν εργαλειακά. Στη ναζιστική ρητορική εντάσσεται ο θαυμασμός του Νίτσε για τη σκληρότητα, τη δύναμη, τον υπεράνθρωπο, όπως και η λατρεία του για τον ανώτερο άνθρωπο που συμβαδίζει με την επιθυμία εξαφάνισης των ξεπεσμένων φύλων. Ακριβώς το ίδιο παρατηρείται στο έργο του. Χαρακτηριστική είναι η παραδοχή του ιδίου στο περιοδικό  «Yeni Hayat» τo 1911, όπου περιέγραφε τον νέο άνθρωπο της νεοτουρκικής Νέας Τάξης: «Οι Τούρκοι ήταν οι “υπεράνθρωποι” που είχε φανταστεί ο Γερμανός φιλόσοφος Nietzsche… Από την τουρκότητα θα γεννηθεί η νέα ζωή…»

Ακριβώς έναν τέτοιο «υπεράνθρωπο», Γερμανό αυτή τη φορά, θα ονειρευτεί ο Αδόλφος Χίτλερ 15 χρόνια αργότερα. Όπως η προπαγάνδα του Χίτλερ είχε βασιστεί σε κώδικες με τους οποίους οι γερμανικές μάζες ήταν απολύτως συμφιλιωμένες, έτσι και ο τουρκικός εθνικισμός θα βασιστεί στους θρησκευτικούς κώδικες με τους οποίους αποδέχονταν οι μουσουλμανικές μάζες. Ο φυλετισμός, που βρήκε το αποκορύφωμά του στη ναζιστική ρητορική, ενυπήρχε στην κουλτούρα της γερμανικής Δεξιάς και καλλιεργήθηκε συστηματικά από τους Νεότουρκους εθνικιστές.

Tις απόψεις αυτές υλοποίησαν οι Οθωμανοί αξιωματικοί που είχαν εκπαιδευτεί στις δυτικές χώρες και προσπάθησαν να ντύσουν με τις αξίες του διαφωτισμού τις ρατσιστικές επιδιώξεις του παντουρκισμού. Ο Τζελάλ Μπαγιάρ (Celal Bayar) αναφέρει ότι οι Νεότουρκοι αντιμετώπιζαν τους Έλληνες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ως «εσωτερικά καρκινώματα». Η αντίληψη που διαμόρφωσε η νεοτουρκική ηγεσία στους αξιωματικούς που προσχώρησαν στο κίνημα, εμπεριείχε την επιφύλαξη, αν όχι και την εχθρότητα απέναντι στο λαό. Το αντιχριστιανικό κλίμα και η τάση για ισλαμικό Τζιχάντ (Ιερό πόλεμο κατά των μη μουσουλμάνων) που είχε αρχίσει να διαμορφώνεται.

---------

(*) Ο Βλάσης Αγτζίδης είναι διδάκτωρ σύγχρονης Ιστορίας-μαθηματικός, https://kars1918.wordpress.com/. Το κείμενο αυτό είναι τμήμα της εισαγωγής στην συλλογική έκδοση: «Ε-Ιστορικά» της Ελευθεροτυπίας (2014) με τίτλο «Γενοκτονία στην Ανατολή. Από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στο έθνος-κράτος».
 με κείμενα των Taner Akçam, Fikret Baskaya, Ahmet Oral, Dogan Akanli, Attila Tuygan, Pervin Erbil, Fuat Dundar, Μehmet Akyol, Izmail Besiktzi, Sait Çetinoğlu, Sibel Ozbundan Γιάννη Σκαλιδάκη κ.ά.

 

 

 

Ταξικές και κοινωνικές διαστρωματώσεις στην Οθωμανική Αυτοκρατορία στις παραμονές του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, του Βλάση Αγτζίδη

Με αφορμή τη συμπλήρωση 100 χρόνων από την Συνθήκη των Σεβρών που υπεγράφη στις 28 Ιουλίου/10 Αυγούστου 1920, ο «Άλλος Τόπος Επικοινωνίας και Πολιτισμού» δημοσιεύει, σε συνέχειες, πέντε άρθρα του διδάκτορα Σύγχρονης Ιστορίας Βλάση Αγτζίδη που πραγματεύονται τις ταξικές και κοινωνικές διαστρωματώσεις στην Οθωμανική Αυτοκρατορία στις παραμονές του Α΄Παγκοσμίου Πολέμου, την εμφάνιση του τουρκικού εθνικισμού, την εσωτερική καταστολή και τις εθνικές εκκαθαρίσεις στη «θνήσκουσα» Αυτοκρατορία, τη Μικρασιατική καταστροφή που σήμανε το τέλος μιας ιστορικής διαδικασίας , καθώς και τα αίτια της ελληνικής ήττας.

Επιπλέον μέσω της ανάλυσης του ιστορικού γίγνεσθαι της κρίσιμης αυτής περιόδου, ανιχνεύεται το υπόβαθρο του σημερινού τουρκικού καθεστώτος και των, αν μη τι άλλο, «περίπλοκων» ελληνοτουρκικών σχέσεων.

Ευχαριστούμε θερμά τον Δρ. Β. Αγτζίδη για την πολύτιμη συνεισφορά του στον εμπλουτισμό του blog του Συλλόγου μας.

Ταξικές και κοινωνικές διαστρωματώσεις στην
Οθωμανική Αυτοκρατορία στις παραμονές
του Α' Παγκοσμίου Πολέμου

Οι Έλληνες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας πριν το 1914 φαίνεται ότι ήταν περί τα 2.2 εκατομμύρια (1.8 στη Μικρά Ασία και 400 χιλιάδες στην Ανατολική Θράκη με την Κωνσταντινούπολη) σ’ ένα συνολικό πληθυσμό 10 περίπου εκατομμυρίων. Η οικονομική τους ισχύ ήταν μεγαλύτερη της πληθυσμιακής τους αναλογίας. Υπολογίζεται ότι το 50% του επενδεδυμένου κεφαλαίου στη βιομηχανία, καθώς και το 60% σε κλάδους μεταποίησης ανήκαν σε πολίτες που προέρχονταν από τις ελληνικές οθωμανικές κοινότητες. Το 1912, από τις 18.063 εμπορικές επιχειρήσεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, σε Έλληνες ανήκε το 46%, το 23% σε Αρμένιους, το 15% σε μουσουλμάνους.

Υπολογίζεται ότι το 1914 από τις 6.507 βιομηχανίες και βιοτεχνίες, το 49% ανήκε σε Οθωμανούς Έλληνες, ενώ Έλληνες ήταν και το 46% των τραπεζιτών. Την ίδια χρονιά, υπολογίζεται ότι Έλληνες ήταν το 52% των γιατρών, το 49% των φαρμακοποιών, το 52% των αρχιτεκτόνων  το 37% των μηχανικών και το 29% των δικηγόρων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Το 1921, στην Κωνσταντινούπολη, τα 171 από τα 257 εστιατόρια ανήκαν σε Έλληνες, όπως και οι 444 από 471 ποτοποιίες και οι 528 από τις 654 επιχειρήσεις χονδρικού εμπορίου. Παράλληλα διέθεταν μια πλήρη εκπαιδευτική δομή με εκατοντάδες σχολεία αλλά και υψηλού επιπέδου ιδρύματα, όπως τη Μεγάλη του Γένους Σχολή (Κωνσταντινούπολη), την Ευαγγελική Σχολή (Σμύρνη), το Φροντιστήριο Τραπεζούντας, την Ιερατική Σχολή στο Ζιντζίντερε (Καππαδοκία) κ.ά. Εντυπωσιακός είναι κι ο αριθμός των εφημερίδων που κυκλοφόρησαν. Μόνο στη Σμύρνη, οι ελληνικές εφημερίδες και τα περιοδικά που κυκλοφόρησαν κατά καιρούς ανέρχονται σε 135. Η μακροβιότερη ήταν η «Αμάλθεια» (1838-1922). Άλλες σημαντικές εφημερίδες: η «Αρμονία» (1880-1922) και η σοσιαλιστική «Ο Εργάτης» (1908-1922).

Σε ιδεολογικό επίπεδο οι Έλληνες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας χαρακτηρίζονται από μια ώριμη εθνική συνείδηση, απόρροια κυρίως του ρεύματος του νεοελληνικού διαφωτισμού που από την προεπαναστατική περίοδο είχε τα μεγάλα του κέντρα στην Κωνσταντινούπολη, το Αϊβαλί, τη Σμύρνη κ.ά. και της συνεχούς ύπαρξης λόγιας τάξης. Η συγκρότηση της Ελλάδας ως έθνους-κράτους ενίσχυσε τις διαδικασίες συνειδητοποίησης των Ρωμιών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και την εμπέδωση μιας ελληνικής ταυτότητας ως μετεξέλιξη της παλαιότερης ρωμαίικης. Η διαδικασία αυτή όμως δεν υπήρξε απόρροια μιας κρατικής πολιτικής της Ελλάδας, αλλά αφενός της δραστηριοποίησης των Μικρασιατών (κυρίως με τον Σύλλογο Μικρασιατών «Ανατολή») που είχαν εγκατασταθεί στην Ελλάδα από την εποχή της Επανάστασης και εντεύθεν και αφετέρου της φυσιολογικής ιδεολογικής εξέλιξης που απορρέει από την ανάπτυξη αστικών σχέσεων και την επέκταση της οικονομίας της αγοράς.

Παρόλη όμως την εδραιωμένη εθνική ταυτότητα, οι Έλληνες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας επέλεξαν να υποστηρίξουν με κάθε τρόπο τις μεταρρυθμιστικές διαδικασίες, αποφεύγοντας τις αποσχιστικές και διαλυτικές κινήσεις. Μόνο όταν η προοπτική της δημοκρατικής μετεξέλιξης ακυρώθηκε από το εθνικιστικό κίνημα των Νεότουρκων και υπέστησαν την προαποφασισμένη Γενοκτονία από το 1914, αποφάσισαν να υποστηρίξουν την πολιτική τους αυτοδιάθεση. Η αναγκαστική αυτή επιλογή θα εκφραστεί μετά το τέλος του Α΄Παγκοσμίου Πολέμου με το αίτημα για δημιουργία δεύτερου ελληνικού κράτους στο μικρασιατικό Βορρά, στον Πόντο και με την Ένωση με την Ελλάδα, ή την αυτονόμηση, της Ιωνίας και της Ανατολικής Θράκης.

-----------

(*) Ο Βλάσης Αγτζίδης είναι διδάκτωρ σύγχρονης Ιστορίας.-μαθηματικός, https://kars1918.wordpress.com/. Το κείμενο αυτό είναι τμήμα της εισαγωγής στην συλλογική έκδοση: «Ε-Ιστορικά» της Ελευθεροτυπίας (2014) με τίτλο «Γενοκτονία στην Ανατολή. Από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στο έθνος-κράτος»,
 με κείμενα των Taner Akçam, Fikret Baskaya, Ahmet Oral, Dogan Akanli, Attila Tuygan, Pervin Erbil, Fuat Dundar, Μehmet Akyol, Izmail Besiktzi, Sait Çetinoğlu, Sibel Ozbundan Γιάννη Σκαλιδάκη κ.ά.

Το οχυρό της οδού Κεφαλληνίας, της Φανής Πετραλιά

Λάβαμε και θερμά την ευχαριστούμε από τη Φανή Πετραλιά, δημοσιογράφο, Γραμματέα του Μορφωτικού Ιδρύματος της ΕΣΗΕΑ, ένα παλαιότερο κείμενό της για τον σκηνοθέτη, δάσκαλο, συγγραφέα Γιώργο Μιχαηλίδη, με αφορμή το διαδικτυακό αφιέρωμά μας σε αυτόν την Δευτέρα 6 Απριλίου 2020. Η Φανή Πετραλιά μας θυμίζει μια λίγο - πολύ άγνωστη πτυχή από τον βίο του, όταν όντας απένταρος εναντιώθηκε στη χορηγία του Ιδρύματος Φορντ. 

Αναδημοσίευση από την έντυπη έκδοση της "Εφημερίδας των Συντακτών", Νησίδες, 9-02-2019.

https://www.efsyn.gr/nisides/182813_ohyro-tis-odoy-kefallinias

Ακόμη μία σπουδαία παράσταση («Γυάλινος Κόσμος» σε σκηνοθεσία Δημήτρη Καρατζά) στο «Θέατρο της Οδού Κεφαλληνίας». Όπου, χρόνια τώρα, η Μπέττυ Αρβανίτη και ο Βασίλης Πουλαντζάς με πάθος και πείσμα δίνουν τον καλό αγώνα για το καλό θέατρο.

Σε μια γωνιά της Κυψέλης που έχει γίνει θεατρική. Ακριβώς απέναντι, το θέατρο «Τόπος Αλλού» του Νίκου Καμτσή και δίπλα, στρίβοντας στη γωνία, στην οδό Κυκλάδων, το όνομα «Λευτέρης Βογιατζής» που κόβει την ανάσα στους θεατρόφιλους. Ενώ ευθεία στην άλλη γωνία, το μικρό θέατρο «Μπιπ» όπου παίζεται δραματοποιημένος Παπαδιαμάντης.



Μια γειτονιά, λοιπόν, θεατρική με πρώτο εποικίσαντα τον Γιώργο Μιχαηλίδη. Το όνομα του οποίου έρχεται και σφηνώνεται στη μνήμη κάθε φορά που περνάμε την πόρτα του Θεάτρου της Οδού Κεφαλληνίας, στον αριθμό 16.

Πολυτάλαντος ο Μιχαηλίδης, υπήρξε ο πρώτος «εικαστικός» σκηνοθέτης, συγγραφέας, εκδότης, θεατρικός δάσκαλος. Με θαρραλέο «παρών» στα καλλιτεχνικά και όχι μόνον πράγματα του τόπου.

Έφυγε πρόσφατα από τη ζωή και γράφτηκαν γι’ αυτόν πολλά, εκτός από ένα: τον αγώνα του απέναντι στο Ίδρυμα Φορντ.

Πηγαίνουμε πίσω. Δικτατορία και το πρώτο περιφερειακό Θέατρο, το ιστορικό «Θέατρο της Νέας Ιωνίας» έκλεισε. Και ο δημιουργός του –προσφυγόπουλο στην καταγωγή– Γιώργος Μιχαηλίδης σώπασε.

Ώσπου, αργότερα, ένα πρωινό, περνώντας από την οδό Κεφαλληνίας, τον είδαμε καταϊδρωμένο και γελαστό να κουβαλάει κουβάδες με μπάζα. Μας είπε πως άδειαζε μια παλιά αποθήκη και έφτιαχνε θέατρο.

Ξαναπεράσαμε αρκετές φορές –είμαστε της γειτονιάς– και τον βρίσκαμε ολημερίς να σκάβει, να κουβαλάει, να καρφώνει. Ώσπου, στην κυριολεξία με νύχια και με δόντια έφτιαξε το «Ανοιχτό Θέατρο» της οδού Κεφαλληνίας 16.

Κατάκοπος, ευτυχής και απένταρος το άνοιξε με ωραίες και επιδραστικές παραστάσεις. Ενώ η κυρία Μυριβήλη και ο μυστηριώδης κύριος Μακ Λάουρι τον σημάδευαν επίμονα, ζητώντας του να δεχτεί τη χρηματική τους αρωγή, μια χορηγία για το καλό της προοδευτικής Τέχνης.

Κι εκείνος, πότε μέσα από το περιοδικό του «Ανοιχτό Θέατρο» –μηνιαία επιθεώρηση πολιτικού θεάτρου– πότε μέσα από τις δημόσιες δηλώσεις του, απαντούσε: «Πάρτε από πάνω μας τη θηλιά της Φορντ!».

Το Ίδρυμα Φορντ (Ford Foundation) είχε φτάσει μαζί με τη χούντα. Με φανερή έδρα την αμερικανική πρεσβεία, κι ενώ ο αντιαμερικανισμός του ελληνικού λαού βρισκόταν στο ζενίθ, προπαγάνδιζε το άλλο το «καλό πρόσωπο» της Αμερικής, εκείνο των Γραμμάτων, των Τεχνών και των Επιστημών.

Με γέφυρα διαμεσολαβητές –μεταξύ τους και έγκυροι δημοσιογράφοι– πλησίαζε πνευματικούς ανθρώπους, καλλιτέχνες, επιστήμονες, οι οποίοι έπρεπε να είναι προοδευτικοί και, ει δυνατόν, αντιφρονούντες και πρότεινε χορηγίες. Αρκούσε μια απλή αίτηση και ερχόταν η επιταγή των 300.000 δραχμών.

Ενέδιδαν πολλοί, ακόμη και κορυφαίοι. Άλλοι γιατί ήσαν αφελείς, άλλοι γιατί είχαν ελλιπή συνείδηση, άλλοι γιατί είχαν οικονομικά βάρη.

Όλοι το έκρυβαν, αλλά τα ονόματά τους διέρρεαν τεχνηέντως, προκαλώντας ντροπή, ενοχές, διασυρμό. Με μικρό κόστος, σπιλώνονταν αξίες.

Ξέσπασε σκληρός, πολύ σκληρός, διχαστικός πόλεμος, ανάμεσα σ’ εκείνους που υπερασπίζονταν το «ναι» και τους άλλους που υποστήριζαν το «όχι».

Από το Παρίσι, ο Κώστας Γαβράς έστελνε το έγκυρο αμερικανικό περιοδικό «Ramparts», το οποίο αποκάλυπτε τη δράση μιας διεθνούς συνωμοσίας της CIA, η οποία με όχημα το Ίδρυμα Φορντ, ξεκινώντας από το Πανεπιστήμιο του Μπέρκλεϊ και στοχεύοντας σε καλλιτέχνες και διανοούμενους, σκόρπιζε χρήματα ανά την υφήλιο.

Με πρόσχημα τα ευγενέστερα των ιδανικών εξασφάλιζε συμμαχίες που έφτασαν μέχρι την προετοιμασία του πραξικοπήματος στην Ινδονησία με τους 600.000 σφαγιασθέντες ανθρώπους.

Ύψωσαν δημόσια φωνή καταγγελίας η Λιλή Ζωγράφου, η Μαριέττα Ριάλδη, ο Στέφανος Ληναίος, οι εκδότες Λεωνίδας Χρηστάκης και Γιώργος Χατζόπουλος, ο δημοσιογράφος Κώστας Χατζηαργύρης.

Ενώ, απέρριψαν την προσφορά ο Ανδρέας Φραγκιάς, ο Σάκης Καράγιωργας, ο Μανώλης Αναγνωστάκης. Και πιο φωναχτά απ’ όλους, ο Γιώργος Μιχαηλίδης από το οχυρό του στην Οδό Κεφαλληνίας 16.

Λέσβος ή ....αλλιώς ...το φως κάτω από τα δέντρα..., της Ιόλης Βιγγοπούλου

Το φως, του ήλιου κάτω από τις πλατιές ελιές .. το φως του μόχθου των ξωμάχων .. Το φως στις σκυμμένες μαλλιαρές ράχες των αμνών.. Το φως . Το φως από τα τραγούδια στα γλυτωθίκια (η γιορτή σαν τέλειωνε το μάζεμα της ελιάς) .. Το φως από τα γνωμικά του Πιττακού του Μυτιληναίου ...το φως που αναλαμπεί από τις κορασίδες στο σχολείο της Σαπφούς ,.. Φως από τον απαλόφωνο Βενέζη ... τον σπινδηροβόλο Ασημάκη Πανσέληνο .. τον μελωδικό Εφταλιώτη ..φως στις πλαγιές με τα πέτρινα δέντρα..εκείνο το φως από την αυτοκρατορική σελήνη που έρχεται από την αντικρύ ακτή ... Φως απ τα μεγάλα παράθυρα στα υπερήφανα αρχοντόπυργα .. Φως κάτω από τα κωνοφόρα, τις βυσσινιές κ τα πλατάνια .. το φως στα ξαπλωμένα λαήνια στον Άγιο Στέφανο ...φως στα στενομέτωπα σπίτια στο Πλωμάρι ... Φως στη γειτονιά Ίσα-Μέσα ...φως το χαμόγελο της Ρούρας ..φως στα ρόδα ..στις στέγες...φως πλάγιο, στα ήσυχα καφενεία... Φως ανάμεσα στις παπαρούνας τα πέταλα .. στους σπονδύλους του αρχαίου ναού .. το φως που αναβλύζει στον μίσχο του αιολικού κιονόκρανου.. Το φως στο βλέμμα των όντων... Το φως στα κατιφένια λουλούδια στις γλάστρες ... Φως από τις λευκές λάμψεις στα πρόσωπα των Αγίων ..φωτοπερίχυτες οι λέξεις του Ελύτη.. Φως ελληνικό στον χρωστήρα του Θεόφιλου .. Φως του έρωτα κ των λειμώνων στον «Δάφνη και τη Χλόη» του Λόγγου και του Marc Chagall .. φως η υπομονή των ανθρώπων ..κρυμμένο φως στα Αναγνωστήριο, τις Λέσχες, τις θεατρικές μαζώξεις...περνάει το φως, παντού .. ξέρει όπως το νερό να εισχωρεί .. Φως η ελπίδα των κυνηγημένων από τους πολέμους .. Φως επιμένον στο θάμπος της περγαμηνής.... Το φως κάτω από τα σαλκίμια (γλυσίνες) .. στον Μόλυβο .. Το φως που πετάει ψηλά η Παναγιά η Γοργόνα .....το φως στα καντήλια των εκκλησιών .. Το φως να κρύβεται από τα πιθάρια του λαδιού .... Το φως ψηλά στα σαχνισιά κ πιο πάνω .... Το φως που εισχωρεί.. Το φως στους στρογγυλοπρόσωπους, ήρεμους, καλοσυνάτους κατοίκους με την πνευματικότητα, την ανθρωπιά και το μεράκι.... Λέσβος ή αλλιώς το φως...

Ιόλη Βιγγοπούλου

Κείμενο - φωτογραφίες

 

Έσω Πόντος 4: πόλεις στους δρόμους των καραβανιών - ΤΟΚΑΤΗ, της Ιόλης Βιγγοπούλου

.....Σιωπούν ακόμα και οι ψυχές εκείνων των αήττητων του ποντιακού αντάρτικου, όπως ο Κοτζά Αναστάς και όλοι ο άλλοι καπεταναίοι - ο Καπετάν Γιακώβ, ο Αράπογλου, ο Μιχάλ Αγάς- που πήραν τα βουνά για να γλιτώσουν τα τάγματα εργασίας, μέρος της συστηματικής εξολόθρευσης Χριστιανών και μετά από συμπλοκές και συνθηκολογήσεις Τούρκοι Τσέτες εγκλώβισαν τον λεβεντάνθρωπο και σκόρπισαν σαν τα τρελά πουλιά οι επιζήσαντες Έλληνες κάτοικοι των χωριών και σιωπούν στον νομό Πιερίας, στα χωριά Νέο Κεραμίδι, Νέα Χράνη, Νεοκαισάρεια, Αχλαδοχώρι Σερρών..

Σιωπηλά και τα Κόμανα, κατά τον Στράβωνα με 6000 ιερόδουλες στο κέντρο το λατρευτικό για την Ενυώ ή Σελήνη, κατά την ελληνιστική και ρωμαϊκή περίοδο, έδρα επισκοπής έως την άφιξη των Τούρκων, και λέγεται εδώ εναποτέθηκε το λείψανο του Ιωάννου Χρυσοστόμου. Ο αρχαιολογικός χώρος όλο ορύγματα ίσως και παράνομες ανασκαφές δίνει θεμέλια ίσως κοιμητηριακών ναών και μοναστηριών και δημόσιων κτισμάτων … εδώ ο Άγιος Βασιλίσκος, ο Αλέξανδρος Κομάνων, ο Άγιος Μάρτυς Ερμείας… σιωπή… ακόμα και στα σεμνά χαμόγελα των παιδιών δίπλα στις εγκαταστάσεις της Εταιρείας Υδάτων (Devlet Su Isleri)

ΤΟΚΑΤΗ, νάτη πάνω στους δρόμο από τον Εύξεινο Πόντο προς τον Καππαδοκικό Πόντο, σε υψίπεδα με ποταμούς, νάτη να κατοικήθηκε από Χετταίους, Φρύγες, Έλληνες, Ρωμαίους, Σελτζούκους και Οθωμανούς. Νάτη ως Ευδοκιάδα, χάριν της κόρης του αυτοκράτορα Ηρακλείου, νάτη και η παραφθορά του τοπωνυμίου να ακούγεται σήμερα Τοκάτ. Στα τέλη του 19ου αιώνα υπήρχαν 400 ελληνικά σπίτια, με τρία σχολεία αλλά και 15000 Αρμένιοι, και λίγοι Εβραίοι και πριν την Ανταλλαγή στην περιφέρεια 100 ελληνικά χωριά, με 82 εκκλησίες, 79 σχολεία,, 94 δασκάλους και 2.870 μαθητές…. Ωραία κάθεται η πόλη κάτω από τους βράχους του βυζαντινού Κάστρου – δίκιο είχε η θεία Ευθαλία σαν έλεγε: “χρυσό μου, τα κάστρα από κάτω !, οι εκκλησιές απ’ έξω !! και οι ταβέρνες από μέσα !!!”…

Τοκάτη, κέντρο τήξης των μεταλλευμάτων ης περιοχής, που ο χαλκός έφτανε στην Αλεξανδρέττα και από κει πιο πέρα, νηματουργεία και υφαντουργία, νάτη η Τοκάτη, πόλη στους δρόμους των καραβανιών από την Περσία στην Προύσα .. Περπατάμε τον κεντρικό δρόμο… όμορφα στέκονται και πάλι τεμένη δυνατά, μαυσωλεία σεπτά, ιεροσπουδαστήρια ήσυχα, ζαβιγιέ διαλογισμών, λουτρά πολυτελή, χάνια πάντα αγορές, τεκέδες να υποδέχονται φιλικά τους ξένους να τους κάνουν φιλικά δικούς τους, όμορφα ονόματα ηχηρά και ρωμαλέα Γκαλιπλέρ, Αλί Τουσί, Χαλέφ Σουλτάν, Σουμπούλ Μπαμπά, Νουσρεντίν Εσέν Τιμούρ, και μαυσωλείο για κυρά με ολοφάνερα τα βυζαντινά του κοσμίδια…

Αναρωτιέμαι ..πως έγινε και τσαλαπατήθηκαν τα 1000 χρόνια του Βυζαντίου και έμειναν ψήγματα μονάχα ένα λυχνάρι , ένα αγγείο , ένας σταυρός και όλες οι άλλες εποχές περπατούν κουτσά -κουτσά αλλά με κάποια δείγματα ζωής.. πως έγινε ?

Περπατάμε τις πάνω γειτονιές, μια ζέστη, μια σιωπή, σιωπή της ζέστης και όλα κρυφά, χαμόγελα, κινήσεις, κρυπτά, όπως οι κρυπτό, οι Κρυπτοχριστιανοί, ναι εδώ, ξέρουμε, είναι, υπάρχουν, σιωπούν, κρυπτούν, ένα κερί αναμμένο στην είσοδο τεκέ, μια σιγανή καλημέρα, λίγα χαμόγελα, κάποιες κουβέντες στα ελληνικά, είναι γύρω σου, στον αέρα, στην πόλη , στον χώρο, είναι…

Φεύγουμε ανατολικά, αρχίζει η σιωπή στις στέπες....

Ιόλη Βιγγοπούλου

Κείμενο - φωτογραφίες